Η θεσμική επικράτηση του χριστιανισμού, από την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 µ.Χ.)

Τον 4ο αιώνα ο χριστιανισμός γίνεται νόμιμη θρησκεία, και στη συνέχεια η μοναδική επίσημη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η πίστη στο χριστιανισμό πλέον σημαίνει και πίστη στον αυτοκράτορα. Όμως, δεν ήταν όλοι χριστιανοί. Υπήρχαν ακόμη πολυθεϊστές αλλά και Εβραίοι.

Από τον 4ο αιώνα και μετά ο χριστιανισμός επηρεάζει όλο και περισσότερο τη ζωή των ανθρώπων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες βοήθησαν τη χριστιανική εκκλησία να οργανώσει την εκκλησιαστική διοίκηση και να λύσει διάφορα δογματικά ζητήματα (όσα δηλαδή έχουν σχέση με τη χριστιανική πίστη).

Το κράτος στήριξε οικονομικά και νομοθετικά την Εκκλησία όταν αυτή προσπάθησε να διαδώσει το χριστιανισμό και να πολεμήσει τις αιρέσεις. Όμως οι σχέσεις Εκκλησίας και κράτους δεν ήταν πάντοτε καλές. Σύμφωνα με τους νόμους, ο αυτοκράτορας δεν ήταν η κεφαλή της Εκκλησίας, αλλά στην πραγματικότητα το κράτος, και πολλές φορές προσπαθούσε να ελέγχει τον ανώτατο κλήρο. Μερικές φορές ο αυτοκράτορας και η Εκκλησία ήρθαν αντιμέτωποι κυρίως σε δογματικά ζητήματα.

Αλλαγές στη νομοθεσία

Το ρωμαϊκό δίκαιο συνέχισε να είναι η βάση του ρωμαϊκού κράτους. Όμως με τα χρόνια προστέθηκαν και νέοι νόμοι που είχαν επηρεαστεί από το χριστιανισμό. Για να υπάρχει δικαιοσύνη και να λειτουργεί σωστά το κράτος, έπρεπε να καταγραφούν όλοι οι νόμοι, να γίνει δηλαδή κωδικοποίηση του δικαίου. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ κωδικοποίησε τα παλιότερα αυτοκρατορικά διατάγματα, και εξέδωσε στη λατινική γλώσσα το Θεοδοσιανό Κώδικα (438). Η σημασία του είναι μεγάλη, γιατί έτσι μπορούμε να δούμε τις αλλαγές που έγιναν με το χριστιανισμό.

Οι αιρέσεις και η αντιμετώπισή τους

Ο χριστιανισμός βασίζεται στη διδασκαλία του Χριστού και οι βασικές αρχές του πήραν μορφή στους αιώνες μετά τη γέννησή Του. Οι πιστοί δεν καταλάβαιναν το χριστιανισμό με τον ίδιο τρόπο και του έδιναν διαφορετικά νοήματα. Σιγά σιγά διαμορφώθηκε το ορθόδοξο, δηλαδή το επίσημο, χριστιανικό δόγμα. Η επίσημη Εκκλησία θεωρούσε αίρεση κάθε προσέγγιση του χριστιανισμού που δε συμφωνούσε με το ορθόδοξο δόγμα. Από τους οπαδούς των αιρέσεων δε σώθηκαν πολλές πηγές. Οι περισσότερες πληροφορίες για τις αιρέσεις

προέρχονται από τους αντιπάλους τους.

4ος - 5ος αιώνας

Αιρέσεις εμφανίστηκαν από τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού. Από τον 1ο μέχρι και τον 3ο αιώνα, όταν ο χριστιανισμός ήταν μια από τις πολλές θρησκείες στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι χριστιανοί έλυναν τις διαφωνίες τους χωρίς τη βοήθεια του κράτους, στις τοπικές συνελεύσεις επισκόπων. Οι συνελεύσεις αυτές ονομάστηκαν σύνοδοι.

Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία στο ρωμαϊκό κράτος, οι αιρέσεις έβαζαν σε κίνδυνο την ενότητά του. Γι’ αυτό το λόγο τις κήρυξαν παράνομες. Οι αυτοκράτορες στήριξαν την Εκκλησία όταν αυτή προσπάθησε να πολεμήσει τις αιρέσεις. Οι οικουμενικές σύνοδοι κωδικοποίησαν και κατέγραψαν το δόγμα.

Οι οπαδοί των αιρέσεων διώχθηκαν, αλλά δεν εξαφανίστηκαν τελείως.

Η ανάπτυξη του μοναχισμού

Τον 3ο αιώνα, καθώς ο χριστιανισμός εξαπλωνόταν όλο και περισσότερο, παρουσιάστηκε το κίνημα του μοναχισμού. Κάποιοι χριστιανοί έφευγαν από τον τόπο τους και πήγαιναν να ζήσουν «μοναχικά», με μόνο τους έργο τη λατρεία του Θεού. Μοναχοί γίνονταν και οι άντρες και οι γυναίκες. Οι πρώτοι χριστιανοί μοναχοί εμφανίστηκαν στην Αίγυπτο, το δεύτερο μισό του 3ου αιώνα. Μοναστήρια έγιναν σιγά σιγά σε πολλές περιοχές, ακόμη και μέσα στις πόλεις. Τα μοναστήρια ήταν βασικά οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα την εποχή αυτή και για πολλούς αιώνες μετά και επηρέασαν σημαντικά την κοινωνική ζωή. Στα μοναστήρια οι μοναχοί αντέγραψαν πολλά αρχαία ελληνικά κείμενα, τα οποία έτσι σώθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Έγραψαν ακόμη πρωτότυπα έργα θρη­σκευτικού περιεχομένου και ασχολήθηκαν με την εκκλησια­στική τέχνη.

Ο χριστιανισμός επικρατεί στις πολυθεϊστικές θρησκείες

Όταν τον 4ο αιώνα ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, πολλά αυτοκρατορικά διατάγματα περιόρισαν τα δικαιώματα των εθνικών (έτσι λέγονταν όσοι λάτρευαν πολλούς, όχι έναν, θεούς). Παρ’ όλα αυτά, οι πολυθεϊστικές θρησκείες έμειναν ζωντανές για αρκετούς αιώνες.

Ο Ιουλιανός (361-363) ήταν ο μόνος Ρωμαίος αυτοκράτορας την περίοδο αυτή που δεν ήταν χριστιανός. Προσπάθησε να στηρίξει τις πολυθεϊστικές θρησκείες, αλλά απέτυχε. Στις φιλοσοφικές σχολές στην Αλεξάνδρεια και την Αθήνα

συνέχισαν να διδάσκουν τα κλασικά κείμενα των Ελλήνων και των Λατίνων συγγραφέων. Εκεί δίδασκαν τη φιλοσοφία και τη ρητορική, τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 6ου αιώνα. Πολλοί χριστιανοί συγγραφείς μελετούσαν τα κείμενα αυτά και προσπαθούσαν να συνδυάσουν την αρχαία (κυρίως ελληνική) φιλοσοφία με τη χριστιανική θεολογία.

Οι Εβραίοι στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Οι Εβραίοι ζούσαν σκορπισμένοι σε πολλές κοινότητες σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία αλλά και αλλού. Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι Εβραίοι έμειναν πιστοί στη δική τους μονοθεϊστική θρησκεία. Πολλοί χριστιανοί πίστευαν ότι οι Εβραίοι έφταιγαν που σταυρώθηκε ο Χριστός. Κάποιοι αυτοκράτορες μάλιστα προσπάθησαν να τους κάνουν χριστιανούς με τη βία. Oι νόμοι έδιναν στους Εβραίους λιγότερα δικαιώματα από τους χριστιανούς: για παράδειγμα, δεν μπορούσαν να αποκτήσουν ακίνητη περιουσία ή δημόσια αξιώματα. Οι Εβραίοι, για να αντιμετωπίσουν τις πιέσεις, έμειναν στενά δεμένοι με τις κοινότητες και τη θρησκεία τους. Επειδή δεν μπορούσαν να έχουν ιδιοκτησία, ασχολήθηκαν με το εμπόριο και τις τραπεζικές εργασίες και πολλοί από αυτούς απέκτησαν οικονομική δύναμη.

Η τέχνη στην υπηρεσία του χριστιανισμού

Όταν ο χριστιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία, παρουσιάστηκε η ανάγκη και για μια νέα τέχνη, που θα ήταν χριστιανική. Η τέχνη αυτή βασίστηκε σε παλιότερες μορφές τέχνης: στην κλασική ελληνική, την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή. Κύριο χαρακτηριστικό της αυτή την περίοδο ήταν η ανάμιξη και ο συνδυασμός διαφορετικών στοιχείων. Στην αρχή οι πρώτοι χριστιανοί συγκεντρώνονταν για τη λατρεία στις κατακόμβες. Όταν ο χριστιανισμός έγινε νόμιμη θρησκεία άρχισαν να χτίζονται πιο μεγαλοπρεπή κτίρια. Οι εκκλησίες που χτίζονται τον 4ο-6ο αιώνα χωρίζονται σε δύο βασικούς τύπους: στις ροτόντες (περίκεντρα κτίρια) και στις βασιλικές. Τέτοιες εκκλησίες βλέπουμε σε όλες τις περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Οι χριστιανικές εκκλησίες ήταν διακοσμημένες. Τα δάπεδα, οι τοίχοι και οι θόλοι είχαν ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Η τεχνική του ψηφιδωτού ήταν γνωστή από παλιότερες εποχές. Η τέχνη για την εικονογράφηση στους χριστιανικούς ναούς ονομάζεται αγιογραφία. Η γλυπτική την περίοδο αυτή (4ος -- 5ος αιώνας) συνεχίζει τη ρωμαϊκή παράδοση, αλλά σύντομα αρχίζει και αυτή να σχετίζεται με τη χριστιανική λατρεία.

6ος - 7ος αιώνας

Η αναδιοργάνωση του ρωμαϊκού κράτους από τον Ιουστινιανό Α'

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α΄ με την πολιτική του ήθελε να ξαναφέρει τη Ρωμαϊκή Αυτο­κρατορία στα παλιά της σύνορα και να διατηρήσει την ενότητά της. Γι’ αυτό, ενίσχυσε την εξουσία του αυτοκράτορα, προσπάθησε να επιβάλει παντού το ορθόδοξο δόγμα, έκανε ενιαίο το δίκαιο και μεταρρύθμισε την κρατική διοίκηση. Το 532 ο Ιουστινιανός Α΄ κατέπνιξε μια εξέγερση, γνωστή ως Στάση του Νίκα. Ύστερα από αυτό, η εξουσία του αυτοκράτορα γίνεται απόλυτη, δηλαδή θεωρείται ότι βασιλεύει με τη θέληση του Θεού και δίνει λόγο μόνο σ’ αυτόν. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας ρυθμίζει όλη τη δημόσια ζωή: τη νομοθεσία, την οικονομία, τη διοίκηση, την άμυνα, τις εκκλησιαστικές υποθέσεις κ.ά. Από τον 4ο αιώνα η χριστιανική θρησκεία εξασφάλιζε ότι οι υπήκοοι ήταν πιστοί στο Ρωμαίο αυτοκράτορα. Για να μείνει λοιπόν η αυτοκρατορία ενωμένη, ο Ιουστινιανός Α΄ έπρεπε να λύσει τις διαφορές ανάμεσα στους ορθοδόξους και τους αιρετικούς (κυρίως τους μονοφυσίτες). Κόπτες λέγονται οι μονοφυσίτες της Αιγύπτου. Στη θρησκευτική του πολιτική ο Ιουστινιανός Α΄ είχε δύο στόχους: να επιβάλει το ορθόδοξο δόγμα σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και να το διαδώσει έξω απ’ αυτή. Όμως με την πολιτική αυτή δε συμφωνούσαν οι μονοφυσίτες, που κυριαρχούσαν στη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Ο Ιουστινιανός Α΄ πήρε επίσης μέτρα ενάντια σ’ όσους πίστευαν ακόμη στις πολυθεϊστικές θρησκείες. Ακόμη, προσπάθησε με την ιεραποστολή να διαδώσει το χριστιανισμό έξω από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Για την εξωτερική πολιτική του ρωμαϊκού κράτους ήταν χρήσιμο να γίνουν χριστιανοί οι γειτονικοί του λαοί. Έτσι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία θα μπορούσε να κάνει πιο εύκολα εμπόριο και συμμαχίες μαζί τους και θα επηρέαζε τους λαούς αυτούς πολιτισμικά και πολιτικά. Την εποχή αυτή συνεχίζουν να χτίζονται εκκλησίες στο ρυθμό της βασιλικής ή της ροτόντας. Τον 6ο αιώνα δημιουργείται ένας νέος ρυθμός για τις εκκλησίες, η βασιλική με τρούλο. Αυτές οι εκκλησίες συνδυάζουν στοιχεία από τις βασιλικές και τις ροτόντες. Οι εκκλησίες διακοσμούνται με μεγάλες τοιχογραφίες, ψηφιδωτά και φορητές εικόνες. Εικόνες ονομάζονται οι ζωγραφισμένες, ξύλινες συνήθως, επιφάνειες με χριστιανικό θέμα. Φορητές λέγονται οι εικόνες που μπορούν να αλλάξουν θέση. Οι παλιότερες φορητές εικόνες είναι από τον 6ο αιώνα. Αυτές έχουν επηρεαστεί από την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή ζωγραφική. Η μικροτεχνία αναπτύσσεται ιδιαίτερα από τον 6ο αιώνα και μετά. Μεταξωτά υφάσματα, κοσμήματα και άλλα αντικείμενα από χρυσό, ασήμι και ελεφαντόδοντο, στολισμένα με πολύτιμους λίθους, δείχνουν ότι οι δημιουργοί τους είχαν μεγάλες τεχνικές γνώσεις...

Πηγή: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών